(Απόσπασμα από το βιβλίο του Χρήστου Π. ΄Ιντου «Παιονία και Παίονες» από τα μυθικά χρόνια ως την τουρκοκρατία)

O Πελασγός, γενάρχης κατά τη μυθολογία ενός έθνους το οποίο κυριάρχησε σ' όλη την ελληνική χερσόνησο, έδωσε τ' όνομά του στον λαό του, ο οποίος κατά τους ιστορικούς αποτελούνταν από πολλές φυλές, τις γνωστές Πελασγικές. Ανάμεσα σ' αυτές συγκαταλέγονται από πολλούς ιστορικούς οι Παίονες και οι Πελαγόνες.

Η εμφάνιση των Παιόνων επέφερε μεταβολές τόσο στην κοιλάδα του Εριγώνα, παραπόταμου του Αξιού, όσο και του Αξιού. Οι Παίονες, των οποίων η κατοικία ήταν αμφίβολη πριν από τη μετανάστευσή τους στην άνω κοιλάδα του Αξιού, ανάγκασαν τους Πελαγόνες να κάνουν κάποια κίνηση από ανατολικά προς τα δυτικά. Έτσι οι Πελαγόνες παραχώρησαν τη χώρα του Αξιού στους Παίονες, αποχωρώντας δυτικά στην κοιλάδα του Εριγώνα.

Στα χρόνια του Ομήρου οι Παίονες κατοικούσαν στην κοιλάδα του Αξιού μέχρι το Στρυμόνα και τη Ροδόπη. Αργότερα περιορίστηκαν στις περιοχές του μέσου Αξιού «την Αμφαξίτιν Παιονίαν», και στην κοιλάδα του Στρυμόνα «την επί τω Στρυμόνι Παιονίαν». Η περιοχή της σημερινής επαρχίας Παιονίας (δυτικά του Αξιού) είναι μικρή για να ταυτισθεί με την απέραντη εκείνη Παιονία των προµακεδονικών χρόνων. Κάποτε θα ήταν ελάχιστο τμήμα της.

Έχοντας τα παραπάνω υπόψη επιχειρούμε μια κάποια απαρίθμηση πόλεων, οι οποίες ή ήταν καθαρά Παιονικές ή τουλάχιστον παρέμειναν τέτοιες για μια ορισμένη μόνο ιστορική περίοδο: Αμυδώνα (Αμυδών), Στεναί, Στόβοι, Σκούποι, Βυλάζωρα, Άστιβος, Αντιγόνεια, Αλκομενές (Αλκοµεναί), Στούβερα και Βρυάνιο (Βρυάνιον), Άλμανα, Ειδομένη ή Ιδομένη, Γορτυνία, Αταλάντη, Ευρωπός, Ίχναι, ΄Αλωρος, Δόβηρος, Ταυριανά, Αστραίο (Αστραίον), Κύρρος και ΄Ιωρο.

Τα ονόματα ΄Ιχνες (΄Ιχναι), Ειδομένη, Γορτυνία, Αταλάντη και Ευρωπός είναι αρχαία Πελασγικά και την περιοχή κατοίκησαν αργότερα οι Βοττιαίοι. Σήμερα υπάρχουν χωριά με τα ονόματα Ειδομένη και Ευρωπός της σημερινής επαρχίας Παιονίας, όπου τοποθετούνται και οι δύο άλλες αρχαίες πόλεις Γορτυνία και Αταλάντη. Η Ειδομένη ή Ιδομένη, η ακραία σήμερα ελληνική κοινότητα, αναφέρεται από πολλούς ιστορικούς και μάλιστα για το γεγονός των προθέσεων του Πέρση στρατηγού Μεγάβαζου να την καταστρέψει.

Τον 8ο π.Χ. αιώνα ιδρύεται το Μακεδονικό κράτος. Οι πρώτοι βασιλείς του αγωνίσθηκαν σκληρά για να στερεώσουν το θρόνο τους και να επεκτείνουν τα όρια της χώρας που κυβερνούσαν. Κατόρθωσαν διαδοχικά να υποτάξουν τους Μύγδονες, Βοττιαίους, Πίερες, Εορδούς και Άλμωπες. Η Παιονία έχασε αρκετές περιοχές της, κυρίως στα νότια, κατά τη χρονική περίοδο του 8ου με 6ο π.Χ. αιώνα. Η υπόλοιπη Παιονία διατήρησε την ανεξαρτησία της, αλλά εκτός από τον Μακεδονικό κίνδυνο εμφανίσθηκε και ο Περσικός. Ο Μεγάλος Βασιλιάς της Περσίας Δαρείος Α', πριν επιστρέψει στην ανατολή το 514 π.Χ., επισκέφθηκε πολλές πόλεις της Θράκης και της Μακεδονίας τις οποίες μάλιστα σχεδόν ή ολοσχερώς κατέστρεψε.

Για τους Παίονες η κατάσταση που δημιουργήθηκε ήταν τραγική. Η εκστρατεία του Δαρείου τούς έφερε περιπέτειες, προσφυγιά, ταλαιπωρίες, γιατί δεν εγκατέλειψε τελείως την περιοχή αλλά άφησε πίσω το στρατηγό του Μεγάβαζο, αναθέτοντάς του σαν κύρια αποστολή την υποταγή των τότε γνωστών λαών της περιοχής. Αρκετοί υπόκυψαν με τη βία και άλλοι για να αποφύγουν τις σφαγές και τις καταστροφές δέχθηκαν την υποδούλωση. Οι Παίονες δεν υποτάχθηκαν (Ηρόδοτος Χ,12), αλλά όπως φαίνεται δεν είχε δοθεί και αφορμή για να έρθουν σε ρήξη με τον τοποτηρητή του Δαρείου.

Και η αφορμή δόθηκε ύστερα από κάποιο παράξενο πραγματικό γεγονός. Ο Πέρσης άρχοντας θέλησε να ωφελήσει την πατρίδα του πιστεύοντας πως θα προόδευε ακόμη περισσότερο, αν είχε εγκατεστημένους σε αυτή τους εργατικούς Παίονες. Εκτός όμως των άλλων τους θεώρησε και επικίνδυνους, αφού ήταν οι μόνοι που δε δέχθηκαν τη δεσποτεία του Μεγάβαζου. Έστειλε σχετικό μήνυμα στο Μεγάβαζο με την εντολή, αφού νικήσει τους Παίονες, να τους μεταφέρει στην ανατολή. Κάποιος όμως ιππέας έκανε γνωστά στους Παίονες τα σχέδια του Μεγάλου Βασιλιά και εκείνοι συγκεντρώθηκαν στα παράλια για να περιμένουν τον εχθρό. Ο Μεγάβαζος ακολουθώντας άλλο δρόμο απ' εκείνον που υπέθεσαν, έφτασε στις άδειες από άνδρες πόλεις τους, πήρε όμηρους τα γυναικόπαιδα και όταν έφθασαν οι μάχιμοι τους συνέλαβε όλους. Τους αιχμαλώτους τους μετέφερε στην Ασία εγκαθιστώντας τους σε κάποια περιοχή της Φρυγίας (Ηρόδοτος V,12-17). Κατέστρεψε και την Ειδομένη.

(Ἡρόδοτος, Ἱστορία, 5.15.3: οὕτω δὴ Παιόνων Σιριοπαίονές τε καὶ Παιόπλαι καὶ οἱ μέχρι τῆς Πρασιάδος λίμνης ἐξ ἠθέων ἐξαναστάντες ἤγοντο ἐς τὴν Ἀσίην)

Μετά το τέλος της Περσικής απειλής, ο Μακεδόνας Ολυμπιονίκης βασιλιάς Αλέξανδρος Α' δεν παρέλειψε να εκμεταλλευτεί την αναστάτωση που προκάλεσαν οι διελεύσεις των Περσών από το βορειοελλαδικό χώρο και οι συγκρούσεις με τους νότιους Έλληνες. Επεξέτεινε το κράτος του, ανέλαβε εκστρατείες εναντίον των Λυγκιστών, Ελιμιωτών και Ορεστών, έφθασε μέχρι την Πύδνα και τη Θέρμη, κατέλαβε την Κρηστωνία μέχρι τον Εχέδωρο και προσάρτησε τότε για πρώτη φορά, κάπου μεταξύ 498 και 454 π.Χ., στο Μακεδονικό βασίλειο την Παιονία, όχι βέβαια οριστικά, ονομάζοντάς την Μακεδονική Παιονία.