(Απόσπασμα από το βιβλίο του Μαργαρίτου Γ. Δήμιτσα «Aρχαία Γεωγραφία της Μακεδονίας», τόμος δεύτερος)

Ως δε αγνοείται η θέσις της Αταλάντης, ούτω και των προς βορράν αυτής κειμένων πόλεων Γορτυνίας και Ειδομένης είναι δύσκολον να ορισθή ακριβώς, κατά πάσαν όμως πιθανότητα εξαγομένην εκ της αφηγήσεως του Θουκυδίδου εικάζεται ότι η μεν Γορτυνία έκειτο εις μικράν απόστασιν της προηγουμένης περί το νυν χωρίον Γουμέντζα µεταξύ του Αξιού και της Αλμωπίας επί τινος των παραποτάμων υψηλών γηλόφων. Και αύτη είναι γνωστή μόνον εκ της εκστρατείας του Σιτάλκους καταλαβόντος αυτήν, ως την Αταλάντην, δια συνθήκης. Και τελευταίον η Ειδομένη απέχουσα 7 μίλια της Γορτυνίας και 35 των Στόβων, 53 δε της Θεσσαλονίκης, έκειτο εν τη Εγνατία οδώ επί της δεξιάς όχθης του Αξιού απέναντι της Δοβήρου, εξ ης ορµήσαντές ποτε οι Οδρύσαι πρώτον αυτήν κατέκτησαν και ακολούθως τας προς μεσημβρίαν κειμένας· η δε θέσις, εφ' ης έκειτο αύτη, είναι το νυν χωρίον Γιαβγελί κείμενον επί της δεξιάς όχθης του Αξιού απέναντι της Δοβήρου. Πάσαι αι πόλεις αύται αρχήθεν Πελαγονικαί ούσαι ως δηλούσι τα ονόματα, κατελήφθησαν πρώτος μεν υπό των Παιόνων και συγκατελέχθησαν εις την Άμφιξίτιν Παιονίαν, είτα δε υπό των Βοττιαίων Κρητών αναμιχθέντων μετ' Αθηναίων αποίκων, εκ των οποίων εκλήθη η χώρα Βοττιαία, της οποίας το όνομα έμεινε και μετά την κατάκτησιν αυτής υπό των βασιλέων της Μακεδονίας.

(Απόσπασμα από το βιβλίο του Στράβωνα «Γεωγραφικά» 7.7.12 σε αρχαίο κείμενο και στα νέα ελληνικά)

«ὑπὲρ δὲ τῆς Ἀμφιπόλεως Βισάλται καὶ μέχρι πόλεως Ἡρακλείας, ἔχοντες αὐλῶνα εὔκαρπον, ὃν διαρρεῖ ὁ Στρυμὼν ὡρμημένος ἐκ τῶν περὶ Ῥοδόπην Ἀγριάνων, οἷς παράκειται τῆς Μακεδονίας ἡ Παρορβηλία, ἐν μεσογαίᾳ ἔχουσα κατὰ τὸν αὐλῶνα τὸν ἀπὸ Εἰδομένης Καλλίπολιν Ὀρθόπολιν Φιλιππούπολιν Γαρησκόν.»

«Ψηλότερα από την Αμφίπολη ζούσαν οι Βισάλτες, ως την πόλη Ηράκλεια, και κατείχαν την εύφορη πεδιάδα που διαρρέει ο Στρυμόνας, ο οποίος πηγάζει από τη χώρα των Αγριάνων και τη Ροδόπη, περιοχές που μ' αυτές γειτονεύει η Παρορβηλία, η οποία συνορεύει µε την Μακεδονία. Στην ενδοχώρα της βρίσκεται η πεδιάδα της Ειδομένης με τις πόλεις της, την Καλλίπολη, την Ορθόπολη, τη Φιλιππούπολη και την Γαρησκό.»

(Απόσπασμα από το βιβλίο του Δημητρίου Κανατσούλη «Η Μακεδονία από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της ανόδου του Φιλίππου Β'»)

Ειδομένη (και Ιδομένη και Ιδομεναί). Έκειτο επί του Αξιού ποταμού νοτίως της Δοβήρου και εις απόστασιν 12 χμ. από τας Στένας των Σιδηρών πυλών (Δεμίρ Καπού), πιθανώς παρά το σημερινόν Μιλέτκοβο, όπου ευρέθη επιγραφή πολιταρχών, πιθανώς της Ειδομένης. Εκεί τοποθετεί την πόλιν ο KIEPERT. Μνημονεύεται το πρώτον υπό του Θουκυδίδου B' 100, κατά την εισβολήν του βασιλέως των Θρακών Σιτάλκη το 429 κατά μήκος του Αξιού εις την Κάτω Μακεδονίαν, οπότε κατέλαβε ταύτην πρώτην και κατόπιν την Γορτυνίαν και Αταλάντην και τινα άλλα χωρία (=οχυραί θέσεις). Η εκπόρθησις της Ειδομένης προϋποθέτει ότι ήτο ωχηρωμένη δια τειχών πόλις.

(Απόσπασμα από το βιβλίο του N.G.L. HAMMOND «Ιστορία της Μακεδονίας», τόμος πρώτος)

Η ταύτιση της Ευρωπού με το σημερινό χωριό Ευρωπό μας βοηθάει να κατανοήσουμε την εισβολή του Σιτάλκη στη Μακεδονία από μια βορειοανατολική κατεύθυνση. Ο στρατός του προχώρησε από την Δόβηρο (στη γειτονική περιοχή του άνω Στρυμόνα) στο πρώην βασίλειο του βασιλόπαιδος Φίλιππου (που περιλάμβανε επομένως την Άμφαξίτιδα), κυρίευσε γρήγορα την Ειδομένη, κατέκτησε τη Γορτυνία και την Αταλάντη και μερικές άλλες θέσεις με διαπραγματεύσεις, αλλά απέτυχε στην κατάληψη της Ευρωπού. Ήταν η πρώτη φάση της εισβολής (εισάγεται με τη φράση «πρώτον μεν»), και η επόμενη φάση ήταν η στροφή του Σιτάλκη προς τις περιοχές ανατολικά της Πέλλας και της Κύρρου. Έτσι ο Θουκυδίδης δίνει τα στάδια της εκστρατείας κατά γεωγραφική ακολουθία.

Η Ειδομένη, η πλέον βόρεια ή βορειοανατολική από αυτές τις θέσεις, οφείλει το όνομά της στον ιδρυτή της ή σε μία Ειδομένη, κόρη του Φέρητος, μιας τοπικής παραλλαγής ίσως του Βέρητος, γιου του Μακεδόνα. Η θέση της καθορίζεται από τον Στράβωνα Ζ', απόσπασμα 36, στην EPITOME VATICANA, όπου σχολιάζει ότι στην Παρορβηλία περιλαμβάνεται η Καλλίπολη και άλλες πόλεις «στο κανάλι που περνάει από την Ειδομένη» (κατά τον αυλώνα τον από Ειδομένης). Αυτό το κανάλι είναι μια μακριά λεκάνη, που ξεκινάει από τα βόρεια της στενωπού μεταξύ Γευγελής και Αξιούπολης και κινείται ανατολικά προς την κοιλάδα του Στρυμόνα. Θα ήταν τότε αναμενόμενο η Ειδομένη να βρίσκεται στην γειτονική περιοχή της Γευγελής. Αυτή η θέση συμφωνεί μ' ένα άλλο απόσπασμα του Στράβωνα C 389, εάν δεχθούμε την σχεδόν σίγουρη αποκατάσταση του κειμένου από τον KRAMER:

«ἐντεύ[θεν ἐπ' Ἲστρον δι' Εἰδομ]ένης καὶ Στόβων καὶ Δαρδανίων».

Ο Στράβων εδώ βασίζεται στον Αρτεμίδωρο (περίπου 104-101π.Χ.), ο οποίος ανέπτυξε θέσεις του Πολυβίου. Αυτό το απόσπασμα υπαινίσσεται ότι η Ειδομένη ήταν κύριος σταθμός της μακεδονικής οδού προς την κοιλάδα του Δούναβη, μιας οδού που στην εποχή του Πολυβίου άρχιζε από την Πέλλα και ακολουθούσε την δεξιά όχθη του ποταμού ίσως σε ένα σημείο πάνω από τη Γευγελή. Πιθανώς αυτή είναι η πόλη που εμφανίζεται στον Ιεροκλή, Συνέκδημος 639. 4-5, ως «Ειδομένη μετά τη Δόβηρο» και στον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο, Περί Θεμάτων 2.49, ως «Ιδομένη μετά το Διόβουρο».

Η Ειδομένη εμφανίζεται πρώτη φορά στον κατάλογο των Δελφικών Θεωροδόκων, το 190-180 π.Χ., και βρίσκεται μεταξύ Θεσσαλονίκης και Αστρέας. O Πλίνιος αναφέρει τους Ιδομενείς (IDOMENENSES) μετά τους κατοίκους της Δοβήρου (HN 4. 35). H πόλη βρισκόταν στη ρωμαϊκή οδό Θεσσαλονίκης-κοιλάδας του Δούναβη. Στον Πετιγκεριανό Πίνακα και στον γεωγράφο της Ραβέννας εμφανίζεται ως «Ιδομενία» (ΙDΟΜΕΝIA), μια κακή γραφή ίσως του Ιδοµεναί.

Έχουμε κι εδώ να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα, εάν οι Ιδομεναί πρέπει να ταυτιστούν με την Ειδομένη (κι αυτή είναι η γενική γνώμη) ή να εξετάσουμε εάν οι Ιδομεναί και η Ειδομένη είναι ξεχωριστές πόλεις, όπως τα αντίστοιχα προς αυτά ονόματα τόπων, που υπήρχαν στην Αμφιλοχία, και συνδέονταν με ένα στενό. Ο Στέφανος Βυζάντιος μας δίνει μιαν ένδειξη. Διότι έχει δύο λήμματα, Ειδομένη με εθνικό όνομα Ειδομένιος, και Ιδομεναί µε εθνικό Ιδομένιος, και κατ' αυτόν καθεμιά από αυτές είναι πόλις Μακεδονίας. Επομένως, νομίζω ότι είναι πιθανόν πως έχουμε να κάνουμε με δύο πόλεις, την Ειδομένη, στην δεξιά όχθη του ποταμού και επί της Μακεδονικής οδού κατά μήκος του Αξιού, και τις Ιδομενές (Ιδομεναί), που απέκτησαν σπουδαιότητα, όταν αναπτύχθηκε το σύστημα των ρωμαϊκών δρόμων.

Η ταύτιση μιας από αυτές τις πόλεις βοηθήθηκε από την εργασία της Β. JOSIFOVSKA, που πρώτη βρήκε μια επιγραφή σε τοίχο σπιτιού στο χωριό Μαρβίντσι (MARVINCI). Η επιγραφή ήταν από το Ισάρ Καλέ, που κατέχει τη θέση μιας αρχαίας πόλης. Αναφερόταν σε διακήρυξη που εξέδωσε: «η πόλις και οι συνπραγματευόμενοι Ρωμαίοι προς τιμήν του Πουμπλίου Μεμμίου Ρηγούλου, διοικητή των (ενωμένων) επαρχιών της Μακεδονίας, Μοισίας και Αχαΐας, κατά το 35-44 µ.Χ.». Η διακήρυξη εκδόθηκε σε ένα έτος μεταξύ του 41 και του 44 μ.Χ. Αργότερα η JOSIFOVSKA βρήκε στο Ισάρ Καλέ ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη ενός ναού με μια αφιερωματική επιγραφή, του 181 μ.Χ., με μακεδονική χρονολόγηση, που σχετιζόταν μάλλον με εργασίες επισκευής.

Επειδή στον ίδιο χώρο βρέθηκε τμήμα μεγάλου ανδρικού αγάλματος, εκείνη κατέληξε στη σκέψη ότι ο ναός εκείνος ήταν αφιερωμένος στον Ηρακλή. Η επιγραφή είναι η εξής:

12 γράμματα] μακεδονιαρχῶν τὸν ναὸν τῇ πατρίδι συ]ν παντὶ τῷ κόσμῳ τῷ θκτ' ἔτι

Ο αφιερωτής ήταν Μακεδονιάρχης στο κοινόν των Μακεδόνων, ανεξάρτητα εάν αυτός υπηρετούσε στην δεύτερη ή στην τρίτη τετραρχία ή σε κάποιο τμήμα της Μακεδονίας. Σε μια επιγραφή από το Γκρέσιστε (GRECISTE), ακριβώς νοτίως του Ισάρ Καλέ, αναφέρεται ένας πολιτάρχης. Είναι σαφές ότι µια σπουδαία πόλη βρισκόταν στο Ισάρ Καλέ, είτε η Ειδομένη ή, όπως πρότεινε JOSIFOVSKA, οι Ιδομενές. Η θέση είναι στην αριστερή όχθη του ποταμού και βόρεια εν σχέσει με το κανάλι, που είναι ο αναφερόμενος από το Στράβωνα αυλών ο οποίος οδηγεί στην κοιλάδα του Στρυμόνα. O αυλών αυτός, επομένως, σχετίζεται με τις Ιδομενές και όχι με την Ειδομένη, που είναι περισσότερο πιθανό ότι βρισκόταν νότια, κοντά στην Γευγελή, επί της δεξιάς όχθης.